قربانی شدن كارون در مسلخ توسعه ناموزون

 

مفهوم توسعه پایدار از زمانی وارد گفتمان توسعه همه جانبه شد كه نتایج اثرات نامطلوب و خطرآفرین توسعه ناپایدار یا ناموزون در گوشه و كنار جهان پدیدار گشته بود. مفهوم توسعه پایدار در حقیقت توافقنامه آشتی بین توسعه و منابع طبیعی و محیط زیست است. سندی است برای حفظ كره خاكی برای نسل های آینده. هر چند مفهوم توسعه پایدار اكنون در جنبه های اقتصادی و اجتماعی نیز كاربرد فراوان دارد اما آن بخش كه امروزه بیشتر مورد توجه است مسئله استفاده از منابع خدادادی است كه ضمن محدود بودن آنها استفاده و نیاز بشر به آنها به شدت رو به فزونی گذاشته است.

مفهوم توسعه پایدار به بشر می آموزد تا در مسیر توسعه ضمن استفاده از منابع طبیعی، با تدابیری دقیق نه تنها مانع از بهم خوردن شرایط طبیعت و محیط زیست نگردد بلكه بتواند اشتباهات گذشته را نیز اصلاح نموده و بهبود بخشد.

مفهوم توسعه ناپایدار یا ناموزون در مقابل توسعه پایدار قرار دارد كه در آن بشر بدون توجه به شرایط طبیعی و زیست محیطی تنها به بهره كشی از منابع طبیعی می اندیشد و از اثرات نا مطلوب آنها غافل است.

مثال ملموسی از توسعه ناموزون كه می تواند برای ما درس آموز باشد مسئله گرد و غباری است كه اكنون سه سال است مناطق غربی و جنوب غربی كشور را مورد تاخت و تاز قرار داده و بهداشت و سلامت میلیون ها انسان را به خطر انداخته است. بدون بررسی دقیق نیز می توان با اطمینان خبر از آن داد كه این پدیده ثمره توسعه ناموزون و دخالت نابجای انسان در طبیعت و برهم زدن محیط طبیعی در مناطق مجاور كشور ما می باشد كه اكنون بدین شكل اثرات آن پدیدار گشته است.

با این مقدمه می توان وارد بحث اصلی یعنی رودخانه كارون شد. رودخانه ای كه در كتب درسی لقب بزرگترین رودخانه و تنها رودخانه قابل كشتیرانی كشور را به خود اختصاص داده است. رودخانه ای كه سرگذشت تمدن های بسیاری را در سواحل خود به یادگار دارد و آثار تاریخی و زیبایی های جهانگردی بسیاری در مسیر آن جلب توجه می كند. و رودخانه ای كه زینت بخش بسیاری از شهر های استان خوزستان گشته و چون رگهای خونی حیات را به این جلگه پهناور و حاصل خیز به ارمغان آورده است.

در سالیان اخیر شرایطی كه در كارون حاكم شده نمونه بارزی از الگوی توسعه ناموزون است. بگذارید صورت مسئله و راه حل و وضعیت پیش آمده را به صورت خلاصه و ساده بیان كنم.

صورت مسئله این است كه بزرگترین رودخانه كشور كه سالیانه حجم زیادی آب از خود عبور می دهد و سیلاب های عبوری از آن هر از گاهی خساراتی نیز به بار می آورد و بیش از 5/1 میلیون هكتار زمین مستعد كشاورزی در اطراف آن وجود دارد (که می تواند خود کفایی در بخش های مهم کشاورزی را برای کشورمان به ارمغان آورد) و صنایع مهمی در اطراف آن ایجاد شده و شهر های بسیاری وجود دارد، می تواند در جهت اهداف توسعه، بیش از گذشته مورد استفاده قرار گیرد. لذا با ساختن سد های مخزنی علاوه بر ذخیره سیلابهای زمستانه جهت استفاده برای فعالیت های كشاورزی، می توان به مقدار قابل توجهی انرژی پاك برق آبی نیز دست یافت.

الگوی توسعه پایدار به ما چه می گوید                                

الگوی توسعه پایدار نكات ذیل را در اختیار قرار می دهد

1- رودخانه كارون این استعداد را دارد كه سد های بسیاری در مسیر آن ایجاد نمود و حجم فراوانی از آب زمستانه را برای فعالیت های مختلف فصول خشك سال ذخیره نمود و علاوه بر آن به كسب انرژی برق آبی از آن نیز پرداخت.

2- به موازات زدن سدها باید دبی آب حداقلی در مسیر كارون جریان داشته باشد تا ضمن حفظ شرایط زیست محیطی در مسیر كارون از نفوذ آب شور دریا جلوگیری به عمل آمده و تالابهای موجود در منطقه نیز سهم خود را از آب شیرین دریافت نمایند.

3- فعالیت های توسعه ای در بخش های كشاورزی، صنایع و گسترش شهر ها، می تواند صورت گیرد به شرط آنكه تدابیری برای جلوگیری از ورود فاضلاب های شهری و صنعتی و كشاورزی به مسیر رودخانه صورت گیرد.

4- چون سیلابها مانند سالیان گذشته در مسیر كارون جریان نخواهد یافت بنابراین رژیم آب عبوری از مسیر رودخانه تغییر می نماید لذا در حد فاصل پایین دست سدها تا انتهای رودخانه بایستی به ساماندهی رودخانه پرداخت تا عمق و عرض مناسبی به آبراهه داده شود تا بدین ترتیب ضمن حفظ شرایط زیست محیطی آبراهه، زیبایی رودخانه در مسیر و خصوصاً در محیط شهر ها حفظ گردد.

اما شرایط توسعه تاكنون چگونه بوده است

1- سد ها در مسیر كارون ایجاد و با سرعت نیز در حال افزایش می باشند. بنابراین آن قسمت از كار كه نیاز اولیه توسعه است و در جای خود ارزشمند است انجام شده است.

2- در طول چند سال گذشته عدم مدیریت صحیح آب در مخازن سدها باعث شده تا در فصل تابستان دبی  عبوری از حداقل مورد نیاز كمتر شود.

3- فعالیت های توسعه ای در بخش های كشاورزی، صنایع و شهرها به وقوع پیوسته و در حال گسترش است اما فاضلاب ها و پساب های همة این بخش ها بدون هیچ محدودیت و پالایشی وارد رودخانه می شوند.

4- تغییر رژیم رودخانه اتفاق افتاده است اما كار ساماندهی رودخانه صورت نگرفته است.

5- علاوه بر همه این ها سیاست انتقال آب از حوضة كارون به سایر حوضه ها در دستور كار قرار گرفته و به شدت دنبال می شود. 

و به طور کلی فعالیت های توسعه ای انجام گرفته اما خبری از پایداری توسعه نیست.

نتیجه یک چنین توسعه ای سبب چه چیزی شده است

الف: نفوذ آب شور دریا در بهمنشیر، تأمین آب شرب آبادان را به خطر انداخته و مشكلاتی را فراهم نموده است   و علاوه بر این آبیاری نخلستان های اطراف آبادان و اروندكنار را مختل نموده است. برای رفع این مشكل با اجرای طرحی عظیم مسیر كارون به بهمنشیر مسدود شده و آب توسط پمپ هایی بزرگ از ایستگاه مارد در رودخانه كارون پمپاژ شده و به رودخانه بهمنشیر وارد می شود.

ب: با بالا رفتن آلاینده های كشاورزی، صنایع و فاضلاب خانگی در آب كارون و بالا رفتن شوری، كیفیت آب شرب شهر های اهواز و خرمشهر و آبادان بسیار نامطلوب شده و برای رفع مشكل، انتقال آب از چاه های فلمان شوشتر اجرا شده و راه حل هایی مانند انتقال آب از سد كرخه و سد دز در دستور كار قرار گرفته است.

ج: افزایش شوری آب سبب کاهش محصولات کشاورزی گردیده است. به طوری که تنها در بخش نیشکر سبب زیان چند صد میلیارد تومانی در سال شده است. 

د: بالا رفتن آلاینده های شیمیایی كیفیت آب را به حدی به خطر انداخته كه حتی مصرف ماهیان رودخانه توسط متخصصان توصیه نمی شود.

ه: ورود مستقیم فاضلاب ها به رودخانه، زیبایی را از كارون گرفته است و بوی تعفن فاضلاب ها مشام بازدید كنندگان را آزار می دهد و رفته رفته كارون را به یك مجرای فاضلاب نزدیك می نماید.

و: از همه عجیب تر این كه با محرز شدن كاهش دبی آب در رودخانه كارون و مشكل تأمین آب در استان خوزستان و پیگیری راه حل هایی برای رفع مشکل مانند باروری ابرها در حوضه كارون، مجوزهای غیر کارشناسی انتقال آب از سر شاخه های كارون به حوضه های دیگر یكی پس از دیگری ابلاغ می گردد.

همه این مشكلات كه گفته شد با هزینه هایی كه تا كنون برای كشور در بر داشته و خواهد داشت بدین جهت است كه ما نمی خواهیم تن به كار كارشناسانه داده و مشكل را به صورت اصولی بررسی و حل نمائیم.

بعد از این نیز در مورد کارون تصمیمات مهمی گرفته و هزینه های بسیاری صرف خواهد شد اما اگر در مسیر صحیح نباشد تنها می تواند مانند مسكنی گران قیمت عمل نماید و ما را از مشکل اصلی غافل نموده و درمان را به تأخیر بیاندازد. و البته در میان این سیاستهای سرگردان تنها این كارون است كه به آخر خط نزدیك شده و باید قربانی توسعه ناموزون تحمیلی ما گردد.

صادقانه باید گفت برای كسانی مانند نگارنده كه پنج دهه نظاره گر عظمت، پاكی و زیبایی كارون بوده اند اكنون نفس های كارون كه به شماره افتاده به خوبی به گوش می رسد و همراهی من و شما و توجه و مساعدت مسئولین مربوطه را می طلبد. آیا فریاد رسی هست؟ 

 

دکتر مهدی قمشی استاد دانشگاه شهید چمران اهواز 

منبع:سایت خبری تحلیلی آینما نیوز